ARFID - kiedy jedzenie staje się lękiem. Jak je rozpoznać i jak wygląda terapia?

Czym jest ARFID?

ARFID to zaburzenie odżywiania rozpoznawane od 2013 roku, kiedy zostało wprowadzone do klasyfikacji DSM-5. W odróżnieniu od anoreksji czy bulimii, osoby z ARFID nie unikają jedzenia z powodu niezadowolenia z wyglądu. Ich relacja z jedzeniem opiera się na lęku, obrzydzeniu, niechęci lub braku zainteresowania samym aktem jedzenia.

Osoby z ARFID jedzą bardzo ograniczoną liczbę produktów – czasem tylko kilka. Unikają nowych smaków, mają awersję do określonych konsystencji, kolorów, zapachów. U części pacjentów problem wynika z doświadczeń urazu (np. zakrztuszenia, refluksu, silnego bólu po jedzeniu), u innych z nadwrażliwości sensorycznej, a u jeszcze innych z uogólnionego braku zainteresowania jedzeniem.

Zaburzenie to może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych: niedoborów żywieniowych, zahamowania wzrostu, anemii, a także poważnych trudności społecznych i emocjonalnych (np. unikania wspólnych posiłków, lęku przed wyjazdami, wstydu, izolacji).

Świąteczne prezenty pod lupą. Lekarze pokazują gablotę grozy: to naprawdę połykają dzieci!

Syndrom „grzecznej dziewczynki”: dlaczego córka nigdy nie mówi „nie” i czym to grozi?

Wysoko wrażliwe dziecko – jak rozpoznać i jak wspierać, by nie przeciążyć emocjonalnie?

Jak wspierać dziecko w adaptacji do nowych sytuacji: szkoła, przeprowadzka, zmiana otoczenia?

Psychoterapia rodzinna – jak pomaga w poprawie relacji i wychowaniu dzieci?

Miesiąc świadomości nowotworów dziecięcych: jak być czujnym rodzicem?

Jak się diagnozuje ARFID?

Diagnoza ARFID opiera się na wywiadzie klinicznym oraz obserwacji funkcjonowania pacjenta. Zgodnie z kryteriami DSM-5, musi wystąpić jeden lub więcej z następujących objawów:

• Znaczna utrata masy ciała (lub nieprzybieranie na wadze u dzieci).
• Znaczący niedobór składników odżywczych.
• Zależność od suplementów żywieniowych lub karmienia dojelitowego.
• Znaczne zaburzenia funkcjonowania psychospołecznego z powodu jedzenia.

Kluczowe jest wykluczenie innych przyczyn – zarówno medycznych (np. alergii, chorób układu pokarmowego), jak i psychicznych (np. anoreksji, zaburzeń ze spektrum autyzmu, które również mogą objawiać się wybiórczością pokarmową). W procesie diagnozy niezbędna jest współpraca interdyscyplinarna – psychologa/psychoterapeuty, lekarza (np. pediatry, gastroenterologa), a często także dietetyka.

Kogo dotyka ARFID?

ARFID najczęściej diagnozowany jest u dzieci i młodzieży, choć występuje również u dorosłych. Częściej obserwuje się go u osób z:

• zaburzeniami ze spektrum autyzmu,
• lękowymi zaburzeniami psychicznymi,
• ADHD,
• nadwrażliwością sensoryczną,
• historią traumatycznych doświadczeń związanych z jedzeniem.

Wbrew stereotypom, ARFID nie jest „fanaberią” ani efektem „niewychowania”. To zaburzenie o silnym podłożu neuropsychologicznym, które bez odpowiedniego wsparcia może się utrwalać i pogłębiać.

Dowiedz się więcej

o zdrowiu psychicznym i pomocy psychologicznej

Sprawdź

Terapia ARFID – jak pracujemy z unikającym i restrykcyjnym jedzeniem?

Terapia ARFID jest procesem złożonym, często długofalowym, który wymaga elastyczności, cierpliwości i współpracy interdyscyplinarnej. Punktem wyjścia zawsze jest bezpieczeństwo i zaufanie – bez tego nie można mówić o pracy nad rozszerzaniem diety.

1. Terapia poznawczo-behawioralna (CBT-ARFID)

To najbardziej przebadana forma terapii ARFID, opracowana m.in. przez Dr. Jennifer Thomas i Dr. Kamryn Eddy z Massachusetts General Hospital. Składa się z kilku kluczowych komponentów:

Psychoedukacja – dziecko (i rodzice) uczą się, czym jest ARFID, co wpływa na lęk przed jedzeniem, jak działa układ nerwowy w kontakcie z bodźcami pokarmowymi.

Hierarchia ekspozycji – wspólnie z pacjentem (i często z rodzicem) tworzy się listę produktów, które budzą lęk lub niechęć. Następnie krok po kroku – od najłatwiejszych do najtrudniejszych – dziecko doświadcza ich przez: oglądanie, dotykanie, wąchanie, lizanie lub delikatne smakowanie, żucie bez połykania, aż do pełnego zjedzenia.

Ważne: każdy krok jest podejmowany dobrowolnie, bez presji, przy równoczesnym wzmacnianiu odwagi i tolerancji napięcia.

Praca poznawcza – pomoc w identyfikacji i zmianie myśli automatycznych (np. „Zjem – to się uduszę”, „Będę musiał zjeść wszystko”). Dziecko uczy się rozpoznawać myśli katastroficzne i testować je w bezpiecznych warunkach.

2. Terapia z elementami ACT (Acceptance and Commitment Therapy)

W przypadku starszych dzieci, młodzieży i dorosłych świetnie sprawdzają się elementy terapii ACT:

Akceptacja trudnych emocji – dziecko uczy się, że lęk, niechęć czy obrzydzenie nie muszą znikać, żeby można było coś zrobić. Można bać się i spróbować jednocześnie.

Praca z wartościami – zamiast koncentrować się na „muszę jeść więcej”, pacjent odkrywa swoje powody: „chcę zjeść z innymi na wycieczce klasowej”, „chcę poczuć się bardziej niezależny”.

Uważność i regulacja emocji – uczymy technik pomagających w radzeniu sobie z napięciem (oddech, obrazowanie, ruch), by jedzenie nie było wyzwalaczem paniki.

3. Terapia sensoryczna i praca przez zabawę (dla dzieci)

Dzieci z ARFID często mają towarzyszącą nadwrażliwość sensoryczną, dlatego terapia obejmuje pracę nad:

• tolerancją zapachu, tekstury, koloru i temperatury jedzenia,
• kontaktami z jedzeniem bez wymogu zjedzenia go – zabawy w gotowanie, ciastolinę, układanie, tworzenie „laboratoriów smaku”,
• wykorzystywaniem materiałów terapeutycznych (np. słoiczki zapachowe, talerze emocji, paszporty smakowe, plakaty odwagi, dzienniki prób).

To tzw. ekspozycja pośrednia – obniżająca lęk i budująca poczucie kontroli.

4. Współpraca z rodziną

Rodzice są częścią terapii – nie tylko jako obserwatorzy, ale jako aktywni uczestnicy. Kluczowe elementy pracy z rodziną to:

• nauka rozumienia mechanizmów ARFID, by nie wzmacniać lęku przez nadmierną kontrolę, błaganie, nagradzanie lub kary;
• nauka wspierania dziecka w procesie prób, czyli jak chwalić za próbę, a nie tylko za „zjedzenie wszystkiego”;
• budowanie rytuałów jedzeniowych, które redukują stres (np. „czas kuchenny z mamą”, wspólne przygotowywanie posiłków);
• zmiana języka wokół jedzenia – unikanie stwierdzeń typu: „zjedz, bo babcia się obrazi” czy „takie dziecko duże, a tylko bułki je”.

Czasem potrzebna jest też praca terapeutyczna z rodzicem, zwłaszcza gdy problem dziecka budzi silne emocje (np. poczucie winy, złość, bezradność).

5. Wsparcie dietetyczne i medyczne

W przypadku dzieci z silnymi niedoborami lub opóźnieniem wzrastania konieczne jest:

• zabezpieczenie bilansu kalorycznego i mikroelementów – czasem przez suplementację, czasem przez tzw. „bezpieczne kalorie” (czyli zwiększanie energii w produktach akceptowanych),
• konsultacja gastroenterologiczna, laryngologiczna, alergologiczna – by wykluczyć przyczyny organiczne (np. refluks, nietolerancje),
• w skrajnych przypadkach – wsparcie przez żywienie enteralne (tylko czasowe, pod nadzorem medycznym i psychologicznym).

Ile trwa terapia?

Nie ma jednej odpowiedzi. W przypadku dzieci z łagodniejszą formą ARFID – pierwsze efekty pojawiają się po kilku miesiącach. U dzieci z historią traumy, lęku lub współistniejących zaburzeń (np. spektrum autyzmu) – proces może trwać nawet kilka lat.

Terapia nie zawsze dąży do normalizacji diety rozumianej jako „jedzenie wszystkiego”. Celem jest:

• zwiększenie liczby akceptowanych produktów,
• poprawa jakości życia,
• obniżenie lęku i stresu związanego z jedzeniem,
• większa elastyczność i samodzielność.