Lęk i jego odsłony, czyli zaburzenia lękowe

Jak definiujemy zaburzenia lękowe?

Zaburzenia lękowe to grupa zaburzeń psychiatrycznych, do których zaliczamy zaburzenia obsesyjno - kompulsyjne (OCD), zaburzenia adaptacyjne, dysocjacyjne, występujące pod postacią somatyczną, reakcję na ciężki stres, a także inne zaburzenia nerwicowe.

Lęk jest fizjologiczną reakcją organizmu pojawiającą się w życiu człowieka na co dzień w odpowiedzi na adekwatne lub mniej adekwatne zagrożenia. Emocja ta jest niezbędna do różnicowania bodźców z otoczenia, np. unikania sytuacji niebezpiecznych i radzenia sobie z nimi. W niektórych okolicznościach natomiast lęk może przybrać formę patologiczną, wówczas mamy do czynienia z przewlekłym odczuwaniem ciągłego lęku lub strachu.

Ciągły lęk przed poważną chorobą. Skąd bierze się hipochondria?

Urojenia. Mogą dotknąć każdego. Jak je rozpoznać?

Zniekształcenie poznawcze. Kiedy umysł płata figla

Zespół Lęku Uogólnionego (GAD). Kiedy życiem rządzi lęk

Sezonowe zaburzenia afektywne. Kiedy pogoda jest przyczyną choroby

Syndrom DDD. Kiedy rodzina odciska piętno na dorosłym życiu

Rodzaje zaburzeń lękowych

Zaburzenia obsesyjno - kompulsyjne (nerwica natręctw)

Częściej spotykane u kobiet, aczkolwiek u mężczyzn ujawniają się zazwyczaj nieco wcześniej. Osoby nimi dotknięte zwykle świadome są chorobowej formy swoich czynów i myśli, nie akceptują ich jednak i nie zgadzają się na ich występowanie, ale nie są w stanie ich kontrolować dłużej niż przez krótką chwilę.

Jakie są objawy nerwicy natręctw?

• Nawracające, stereotypowe natrętne myśli (obsesje) / przymusowe czynności (kompulsje),
• bezskuteczne próby przeciwstawienia się obsesjom i kompulsom,
• myśli i czynności zazwyczaj przykre dla pacjenta,
• obsesje często dotyczą rzeczy nieprzyjemnych, bluźnierczych, obscenicznych czy agresywnych - podobnie z kompulsjami, ale pacjent “musi” je wykonać, aby zniwelować wewnętrzne napięcie,
• mogą przebiegać z przewagą myśli lub czynności natrętnych,
• kiedy myśli i czynności natrętne są równie mocno nasilone - myśli i czynności natrętne mieszane, ale myśli natrętne występują zawsze - kompulsje natomiast pojawiają się w odpowiedzi na obsesje.

Myśli obsesyjne dotyczą najczęściej religii, przemocy, seksualności oraz dążenia do symetrii i porządku. Często także związane są z zamartwianiem się o zdrowie i obawami dotyczącymi zakażenia się jakąś chorobą. Myśli te są nawracające i powodują u pacjenta duży stres.

Przykłady czynności kompulsyjnych: natrętne mycie rąk, wielokrotne sprawdzanie zamknięcia drzwi, okien, wyłączenia żelazka, liczenie przedmiotów, trudności w wyrzucaniu rzeczy.

Zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne)

Zaburzenia te zwykle objawiają się w postaci różnych dysfunkcji, tj. utrata świadomej kontroli nad własną tożsamością, myśleniem, przeżywaniem czy pamięcią. Ma to ścisły związek z przeżywaniem stresu.

Wyróżniamy, m.in.:

• Osłupienie dysocjacyjne - osoba jest przytomna, ale nie da się z nią nawiązać żadnego kontaktu słownego, emocjonalnego czy ruchowego, jest to czynność niekontrolowana.
• Amnezja dysocjacyjna - częściowa lub całkowita utrata pamięci (zwykle jako skutek traumatycznych wydarzeń życiowych). Amnezja dotyczy jednego lub kilku obszarów życia mających związek z tym wydarzeniem, w pozostałych chory funkcjonuje prawidłowo.
• Trans i opętanie - niezależna od woli utrata kontroli nad ciałem, myślami, przeżywaniem, a także własną tożsamością z poczuciem kontrolowania jej przez “siły zewnętrzne”.
• Drgawki dysocjacyjne - podobne do tych, występujących w czasie pełnoobjawowego napadu padaczkowego, ale świadomość chorego jest przy tym w pełni lub częściowo zachowana.

Zaliczamy do nich także zaburzenia, tj. fuga dysocjacyjna, dysocjacyjne zaburzenia ruchu, dysocjacyjne znieczulenie i utrata czucia zmysłowego, osobowość mnogą oraz zespół Gansera. Patologie te wymagają uważnej obserwacji oraz szczegółowego różnicowania z innymi zaburzeniami psychicznymi, jak i somatycznymi.

Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną 

Zaburzenia hipochondryczne

Przewlekłe, uciążliwe przekonanie występowania co najmniej jednego ciężkiego schorzenia somatycznego, które ma wiele negatywnych konsekwencji. Pacjent uskarża się na występowanie licznych objawów sugerujących tę chorobę. Gdy lekarz wykluczy daną dolegliwość, osoba ta często odnajduje u siebie kolejne objawy świadczące o innej chorobie, bądź tej samej, które potwierdzają występowanie u niej schorzenia. Taki człowiek często odwiedza różnych specjalistów i zwykle czuje się urażony, gdy lekarz sugeruje skorzystanie z konsultacji psychiatrycznej.

Zaburzenia somatyzacyjne

Pacjent notorycznie uskarża się na różne dolegliwości somatyczne, które zwykle nie odnoszą się do konkretnych schorzeń somatycznych. Zazwyczaj są to symptomy takie jak: biegunki, nudności, duszność, przyspieszony oddech, przyspieszone bicie serca, bóle i zawroty głowy. Osoby takie poddają się diagnostyce, a wyniki badań nie odbiegają od normy.

Zaburzenia autonomiczne występujące pod postacią somatyczną

Pacjent skarży się na przypadłości związane z pracą układów kontrolowanych w dużym stopniu przez autonomiczny układ nerwowy, czyli układ sercowo - naczyniowy, pokarmowy czy oddechowy, np. objawy “nerwicy żołądka”, “nerwicy serca”, przyspieszony oddech, przyspieszone bicie serca, drżenie ciała, biegunki, niestrawności, wzdęcia. Chory mimo prawidłowych wyników badań odczuwa cierpienie, bo skupia swoją uwagę na dolegliwościach i ich możliwych konsekwencjach.

Uporczywe bóle psychogenne

Chronicznie występujące uciążliwe silne bóle, np. psychogenne bóle głowy/dolnego odcinka kręgosłupa, które nie mają związku z chorobami somatycznymi, a w ich powstawaniu główną rolę odgrywają czynniki psychologiczne.

Lęki fobiczne

Lęki fobiczne (fobie) wywoływane są zwykle przez jeden konkretny (obiektywnie niegroźny) obiekt, np. zwierzę, przedmiot, wydarzenie zewnętrzne odbierane przez pacjenta jako zagrożenie, a gdy się pojawiają w jego otoczeniu, to odczuwa on dyskomfort, a nawet lęk i cierpienie. Samo myślenie o nich może być czynnikiem wywołującym lęk. Niektóre fobie w znacznym stopniu utrudniają funkcjonowanie osób ich dotkniętymi, a żadne logiczne argumenty nie mają wpływu na poprawę sytuacji.

Fobia społeczna

Pacjenci odczuwają silny lęk przed ewentualną oceną innych i ośmieszeniem w sytuacjach społecznych, głównie jeśli chodzi o przebywanie w małej, określonej grupie osób (oprócz najbliższej rodziny), np. wyjście do sklepu, spożywanie posiłków w miejscu publicznym, rozmowa przez telefon, korzystanie z publicznych toalet czy też przebywanie w obecności osób płci przeciwnej. Lękom tym zwykle współtowarzyszą nieprzyjemne objawy wegetatywne, tj. uczucie czerwienienia się, pocenie, przyspieszone bicie serca, drżenie rąk i mięśni. Niepokój dodatkowo wzmaga wrażenie, że powyższe objawy są widoczne i rozpoznawalne przez osoby wokół. Pacjent jest świadom irracjonalności swoich obaw, jednak nie daje rady ich opanować.

Silny lęk towarzyszący wyżej wymienionym sytuacjom doprowadza zwykle do zaniechania uczestnictwa w nich i znacznie upośledza funkcjonowanie społeczne i zawodowe. Objawy zazwyczaj ujawniają się w okresie dorastania, a wraz z nimi mogą występować inne schorzenia lękowe, afektywne lub nadużywanie substancji psychoaktywnych w celu “dodania sobie odwagi” w sytuacjach społecznych. Działanie takie jest jednak nieskuteczne, nasila wręcz objawy.

Fobia społeczna figuruje wśród najczęściej występujących zaburzeń psychicznych. Zmaga się z nią aż 5 - 10% populacji.

Fobia społeczna vs nieśmiałość:

• Cechy wspólne: autonomiczne pobudzenie w sytuacjach społecznych, np. rumienienie się, pocenie, przyspieszone bicie serca, słabiej rozwinięte umiejętności społeczne oraz ich unikanie.
• Różnice: stopień nasilenia unikania sytuacji społecznych, poziom pogorszenia funkcjonowania społecznego i zawodowego, przebieg dolegliwości.

Osoby nieśmiałe funkcjonują lepiej, a objawy u nich występujące mają charakter nieregularny i przejściowy.

Inne rodzaje fobii (niektóre z nich):

• agorafobia (silny lęk przed tłumem ludzi, miejscami publicznymi, np. podróż zatłoczonym autobusem, stanie w kolejce),
• klaustrofobia (lęk przed przebywaniem w małych, zamkniętych przestrzeniach),
• tanatofobia (lęk przed śmiercią),
• filofobia (lęk przed zakochaniem się),
• kynofobia (lęk przed psami).

Zaburzenia lękowe uogólnione

Zaburzenie to charakteryzuje się przewlekłym, przesadnym i nierealistycznym lękiem, który nie jest przypisany do konkretnych sytuacji. Wyraża się on jako nieustanne poczucie wewnętrznego napięcia, rozdrażnienia, niepokoju. Mogą występować także kłopoty ze snem, zaburzenia koncentracji, niemożność relaksacji i odpoczynku, a dodatkowo również objawy wegetatywne, tj. przyspieszone bicie serca, ból i kłucie w klatce piersiowej, przyspieszony oddech, napięcie mięśniowe. Pacjent nieustannie się obawia o rzeczy, które mogą się wydarzyć w przyszłości, ma poczucie “przewidywania” nadchodzących zdarzeń. Jest to niesłychanie uciążliwa dolegliwość i może znacznie upośledzać funkcjonowanie chorego. Aby móc postawić diagnozę objawy muszą występować z dużym nasileniem i przez co najmniej pół roku.

Epizodyczny lęk paniczny

Objawia się napadami niezwykle silnego lęku z towarzyszącymi mu symptomami wegetatywnymi, tj. szybkie bicie i kołatanie serca, ból w klatce piersiowej, duszność, zawroty głowy, uderzenia gorąca. Dodatkowo występują także katastroficzne myśli, np. “umrę”, “uduszę się”, “zaraz zemdleję”. Często mamy do czynienia z derealizacją (“jak gdyby to się nie działo naprawdę”) i depersonalizacją (poczucie obcości siebie). Objawy te potęgują strach przed chorobą psychiczną (napady paniki występują często - 9% populacji - i nie świadczą o chorobie psychicznej). Napad lęku panicznego szybko narasta i trwa zazwyczaj ok. 20 minut, lecz nie jest ograniczony do konkretnej sytuacji, co sprawia, że trudno go przewidzieć.

Pomoc psychologiczna

Setki lekarzy i specjalistów w jednym miejscu.

Sprawdź!

Przyczyny zaburzeń lękowych

Przyczyny występowania zaburzeń lękowych są niezwykle złożone i rozpatrując je należy brać pod uwagę szerokie spektrum zdarzeń, czynniki środowiskowe, a także genetyczne konkretnego pacjenta.

Niektóre cechy osobowościowe predysponują do rozwoju zaburzeń psychicznych, np. perfekcjonizm, nasilona potrzeba kontroli czy też niska samoocena. Pewne kombinacje genów jak również stresujące (wszelkie “duże”) zmiany (np. zmiana pracy, mieszkania, poród) i traumatyczne wydarzenia, tj. przemoc słowna, fizyczna lub seksualna mogą wywołać przewlekłe konsekwencje. “Wyzwalaczami” lęku mogą być także substancje psychoaktywne, m.in. alkohol, marihuana, środki uspokajające, które często zażywane z myślą o tłumieniu odczuwania emocji tylko je potęgują (mowa tu o lęku). Często osoby już cierpiące na zaburzenia lękowe sięgają po wyżej wymienione substancje, co utrudnia i uniemożliwia leczenie, wprowadzając “mechanizm błędnego koła”.  Za czynniki ryzyka rozwoju zaburzeń lękowych uznawane są także płeć żeńska, niższy poziom wykształcenia, młody wiek oraz samotność.

Jak leczyć zaburzenia lękowe?

Proces leczenia zaburzeń lękowych zawsze wymaga indywidualnego podejścia do pacjenta, jego potrzeb oraz czynników powodujących lęk. Za najskuteczniejszą formę terapii psychologicznych uznawana jest psychoterapia poznawczo - behawioralna (CBT) (skupia się na wydarzeniach bieżących, a  jej celem jest uwidocznienie pacjentowi dysfunkcyjnych wzorców myślenia i zachowania oraz poznanie możliwości ich zmiany). W niektórych przypadkach koniecznym może się okazać także wprowadzenie farmakoterapii. Przykładowo w leczeniu fobii społecznej stosuje się niektóre leki przeciwdepresyjne (np. inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny). Krótkotrwale mogą zostać włączone także pochodne benzodiazepiny.

Interesują Cię tematy związane z psychologią? Zapraszamy do zapoznania się z resztą naszych artykułów o psychologii.