Stopa cukrzycowa. 11 zasad codziennej diety

Co to jest stopa cukrzycowa?

Cukrzycą nazywamy grupę chorób metabolicznych, charakteryzujących się hiperglikemią, czyli stale podwyższonym stężeniem glukozy we krwi.  Można wyróżnić kilka rodzajów cukrzycy mi.in. cukrzycę typu I, cukrzycę typu II oraz ciężarnych. Przewlekła hiperglikemia prowadzi do degeneracji wielu narządów takich jak serce, nerki, oczy, nerwy i naczynia krwionośne.

- Jednym z przewlekłych powikłań cukrzycy jest makroangiopatia, czyli „przedwczesna miażdżyca”, która objawia się w postaci zespołu stopy cukrzycowej. Powikłanie to charakteryzuje się zaburzeniem ukrwienia i unerwienia stopy, które może prowadzić do deformacji, owrzodzeń i infekcji, co w konsekwencji może spowodować martwicę i amputacje stopy - wyjaśnia Anna Mazany. 

Przewlekłe podwyższone stężenie glukozy we krwi prowadzi do uszkodzenia naczyń krwionośnych i zmniejszenia ich elastyczności, co skutkuje nasiloną miażdżycą. 

- Czynniki te prowadzą do niedokrwienia tkanek i zaburzenia czynności stopy. Ponadto dochodzi do agregacji, czyli zlepiania się płytek krwi (trombocytów), które biorą udział w procesie krzepnięcia. Prowadzi to do powstawania skrzepów, co powoduje niedotlenienie tkanek. 2

Kolejnym mechanizmem prowadzącym do powstania stopy cukrzycowej jest zespół neuropatyczny, czyli uszkodzenie nerwów obwodowych. U chorego dochodzi do zmniejszenia czucia i odczuwania bólu, co prowadzi do infekcji z powodu uszkodzeń naskórka.

Cukrzyca nie boli, ale może zniszczyć zdrowie. 14 listopada przypominamy, jak jej zapobiegać

Kompleksowe leczenie zespołu stopy cukrzycowej: 5 placówek w programie

Ozempic. Stosowanie, wskazania, skutki uboczne, powikłania

Cukier: jak ograniczyć spożycie? Jakie zamienniki wybierać?

Cukrzyca - czy zawsze można jej zapobiec?

Czy makaron jest zdrowy? Fakty i mity

Stopa cukrzycowa. Przyczyny i czynniki ryzyka

Głównym czynnikiem rozwoju stopy cukrzycowej jest przewlekle utrzymujący się wysoki poziom stężenia cukru we krwi. Jak jednak zauważa nasza ekspertka, Anna Mazany istnieje wiele czynników, które mają wpływ na przyspieszenie wystąpienia zmian chorobowych w obrębie stopy diabetyka. 

Przede wszystkim należą do nich:

• Otyłość – nieprawidłowo zbilansowana dieta, bogata w cukry proste oraz nasycone kwasy tłuszczowe sprzyja odkładaniu się tkanki tłuszczowej, co w konsekwencji prowadzi do nadwagi i otyłości. Niska aktywność fizyczna lub jej brak w połączeniu z nadwyżką energetyczną pochodzącą ze źle skomponowanej diety prowadzi do zbyt wysokiej masy ciała.
• Wysoki poziom cholesterolu – jedną z przyczyn jest niewłaściwy stosunek spożywania tłuszczów nasyconych i nienasyconych oraz niekorzystne proporcje pomiędzy kwasami omega -3, a omega – 6
• Nadciśnienie tętnicze – które często towarzyszy nadwadze i otyłości, a przyczynia się do tego zbyt wysoka podaż soli, powyżej 5g/doba, nadmierna ilość tłuszczów nasyconych, palenie tytoniu oraz spożywanie alkoholu
• Insulinooporność – również związana jest z niezdrowym odżywianiem, dietą dominującą w tłuszcze nasycone oraz cukry proste, otyłością brzuszną jak i małą aktywnością fizyczną

Ponadto inne czynnik ryzyka to: nadkrzepliwość krwi, dysfunkcja śródbłonka naczyń, lekceważenie drobnych skaleczeń i urazów w obrębie stopy, niewygodne obuwie, niedostateczna higiena stóp.

Jak podkreśla dietetyk kliniczny, jednym z najważniejszych czynników wpływających na powstanie stopy cukrzycowej jest podwyższone stężenie glukozy we krwi oraz nieleczona lub źle leczona cukrzyca.

- Przyczyną powstania tego przewlekłego powikłania jest miażdżyca kończyn dolnych (makroangiopatia) oraz uszkodzenia nerwów obwodowych (neuropatie). Zmiany te nasilają się również z powodu nieodpowiedniej diety, zawierającej produkty o wysokim indeksie glikemicznym takie jak: czekolada, cukierki, landrynki, wafle przekładane słodkimi masami oraz niektóre owoce (dojrzałe banany, śliwki, gruszki, winogrona oraz owoce suszone).

Jakie są objawy stopy cukrzycowej?

Objawy zespołu stopy cukrzycowej można podzielić na neuropatyczne oraz niedokrwienne:

• Neuropatyczny zespół stopy cukrzycowej spowodowany jest uszkodzeniem nerwów obwodowych i charakteryzuje się osłabieniem czucia w stopie, zaburzeniami odczuwania temperatury (ciepło, zimno) i zmniejszoną reakcją na ból. Chory jednoczenie odczuwa uczucie palenia, mrowienia i pieczenia. Stopa może być obrzęknięta, skóra jest sucha, a rany najczęściej umiejscowione są na podeszwie stopy oraz na dystalnych częściach palców. Następuje osłabienie napięcia mięśni, co prowadzi do deformacji i martwicy.
• Niedokrwienny zespół stopy cukrzycowej jest spowodowany przewlekłym niedotlenieniem tkanek, na skutek czego dochodzi do ich obumarcia. W konsekwencji  powstają owrzodzenia, opuchlizna i skrzepy, które w następstwie prowadzą do martwicy. Tkanka miękka zanika i stopa ulega deformacji. Chory odczuwa ból , a kończyna staje się podatna na infekcje. Mechanizmy te doprowadzają do poważnych problemów z poruszaniem się, a w zaawansowanym stadium chodzenie staje się niemożliwe.

Leczenie stopy cukrzycowej

Jak przebiega leczenie stopy cukrzycowej? Nasza ekspertka odpowiada:

- Zdrowie diabetyka zależy przede wszystkim od wyrównania poziomu cukru we krwi. Chorzy z zespołem stopy cukrzycowej muszą zwracać szczególną uwagę na pielęgnację stóp, ponieważ z powodu znieczulicy skóry występuje mniejsza wrażliwość na ból, czego konsekwencją jest większe prawdopodobieństwo wystąpienia otarć i pęcherzy, które mogą prowadzić do infekcji. Leczenie stopy cukrzycowej nie jest łatwe i nie zawsze przynosi zamierzone efekty. 

Najczęściej stosowanym sposobem leczenia jest insulinoterapia. 

- W niektórych przypadkach stosowane są również doustne leki hipoglikemizujące. W zespole neuropatycznej stopy ważnym elementem leczenia jest odciążenie stopy za pomocą odpowiedniego obuwia. Jeśli doszło do zakażenia, stosuje się antybiotykoterapie ukierunkowaną ze względu na rodzaj patogenu oraz stopień zakażenia. W przypadku konieczności interwencji chirurgicznej wykonuje się drenaże, a martwe tkanki usuwa. Amputacja powinna być ostatecznością oraz być możliwie oszczędna. 

Nieodłącznym elementem leczenia jest dietoterapia, która powinna stanowić integralną część terapii. 

- Leczenie farmakologiczne nie zwalnia pacjenta z konieczności stosowania diety terapeutycznej - akcentuje Anna Mazany. 

Stopa cukrzycowa. Jaką dietę stosować? 

Wartość energetyczna diety jest ustalana indywidualnie, u chorych z nadwagą i otyłością stosuje się dietę z deficytem kalorycznym. 

- Spadek masy ciała w granicach 5-10% przynosi korzystne efekty w normalizacji poziomu glukozy we krwi, utrzymaniu prawidłowego ciśnienia tętniczego oraz profilu lipidowego. Natomiast redukcja masy ciała o 15-20% w niektórych przypadkach może nawet prowadzić do remisji cukrzycy typu 2, poprawy wydolności wydzielniczej trzustki oraz redukcji insulonooporności - przyznaje dietetyk. 

I wskazuje na podstawy diety u pacjentów ze stopą cukrzycową:

1. Posiłki powinny być spożywane w regularnych odstępach czasu, zwykle co 3-4h, w ilości ok 4-5 posiłków na dobę. U diabetyków liczba posiłków może być większa, w zależności od aktualnego poziomu glikemii. Należy unikać podjadania między posiłkami.

2. Zaleca się wybieranie produktów o niskim indeksie glikemicznym (IG) - <55%, rzadziej o średnim IG - <70%. Produkty, które zawierają niski IG nie podnoszą stężenia glukozy we krwi w znacznym stopniu, zatem zapotrzebowanie organizmu na insulinę jest mniejsze.

Produkty o niskim IG:

• Pieczywo pełnoziarniste, graham, razowe
• Płatki orkiszowe, owsiane
• Kasza pęczak, gryczana
• Migdały, orzechy arachidowe, włoskie, nerkowce, pekan, pistacje, pestki dyni, nasiona słonecznika
• Nasiona roślin strączkowych – biała fasola, ciecierzyca, soczewica, groch
• Cebula, czosnek, cukinia, papryka, kalafior, brokuły, ogórek, pomidor, pieczarki, awokado, sałata, fasolka szparagowa, szparagi, por
• Wiśnie, czereśnie, maliny, borówki, truskawki, jeżyny, agrest, grejpfrut, pomarańcze, brzoskwinie, jabłka
• Kefir, maślanka, mleko, naturalne jogurty i sery
• Oleje roślinne, oliwa z oliwek, jaja
• Ryby, owoce morza
• Drób, wołowina, wieprzowina, cielęcina, podroby
• Gorzka ciemna czekolada

Produkty o wysokim IG:

• Cukier biały i brązowy
• Dżem, marmolada, konfitury
• Dynia, arbuz, suszone daktyle, suszona żurawina, dojrzałe banany
• Żelki, cukierki, batoniki, wafelki, ciasta, ciastka, torty
• Pieczywo pszenne, bułki kajzerki, bagietki
• Biały makaron, ryż, kasza jaglana, ziemniaki gotowane, frytki, chipsy
• Słodkie napoje gazowane, nektary

3. W diecie diabetyka zaleca się spożywanie węglowodanów złożonych, których źródłem przede wszystkim są produkty zbożowe oraz warzywa:

Pełnoziarniste produkty zbożowe

• pieczywo żytnie razowe, graham, gryczane, kasza pęczak, jęczmienna, gryczana, ciemny ryż, makarony razowe oraz ze strączków, otręby zbożowe i płatki owsiane, gryczane, orkiszowe, 
• do przygotowywania dań należy wykorzystywać pełnoziarnistą mąkę (gryczana, owsiana, orkiszowa).

Warzywa

• świeże - papryka, pomidor, ogórek, sałata, rzodkiewka, jarmuż, szpinak, cykoria, endywia, rabarbar, szczypiorek, 
• ugotowane al dente – brokuł, kalafior, brukselka, zielony groszek, szparagi.

4. Należy unikać spożywania węglowodanów łatwo przyswajalnych takich jak: cukier, miód, syrop glukozowo-fruktozowy, słodycze, słodkie napoje, soki owocowe, produkty z białej mąki, suszone owoce, słodzone przetwory mleczne (jogurty owocowe, smakowe kefiry i maślanki, desery mleczne).

5. Warto stosować zamienniki produktów o wysokiej zawartości cukru:

• cukier biały i brązowy – słodziki (stewia, erytrytol, ksylitol)
• dżem wysokosłodzony, marmolady i konfitury – dżemy niskosłodzone 
• czekolada mleczna, nadziewana – czekolada gorzka (bez cukru, lub powinien znajdować się na ostatnim miejscu)
• słodkie wyroby piekarnicze/cukiernicze – domowe ciasta na bazie mąki pełnoziarnistej 
• lody – domowe sorbety 

6. Odpowiednia podaż błonnika jest jednym z podstawowych elementów dietoterapii. Dobowa dawka powinna wynosić 25-50g. Błonnik, a w szczególności jego rozpuszczalne w wodzie frakcje (pektyny, beta-glukany), przyczyniają się do spowolnienia trawienia i wchłaniania, dzięki czemu po posiłkowa glikemia jest niższa.

Produkty bogate w błonniki: 

• płatki owsiane, 
• kasza gryczana i jęczmienna, 
• ryż brązowy, 
• siemię lniane, 
• orzechy, 
• pieczywo żytnie

Należy pamiętać, aby makaron, ryż, kasze oraz warzywa gotować al dente, pozwala to zapobiegać wahaniom stężenia glukozy we krwi w ciągu dnia. 

7. Zapotrzebowanie na białko u diabetyków z zespołem stopy cukrzycowej oraz z prawidłową funkcją nerek wynosi ok. 20-30% energii z diety. 

- W przypadku występowania zmian skórnych, owrzodzeń i ran, zapotrzebowanie zwiększa się, w zależności od stopnia zaawansowania choroby. Zwiększona podaż białka ma pozytywny wpływ na procesy regeneracyjne i gojenie się uszkodzonych tkanek. Ponadto nie prowadzi ona do wzrostu stężenia cukru we krwi, ale zwiększa insulinowrażliwość i zmniejsza uczucie głodu - wyjaśnia nasza ekspertka. 

Produkty bogate w białko: 

• jaja, 
• indyk, 
• kurczak,
• ryby (łosoś, tuńczyk), 
• mleko, 
• twarożek, 
• ser żółty, 
• tofu, 
• groch, 
• fasola, 
• ciecierzyca,
• soczewica,
• pestki dyni, 
• migdały, orzechy nerkowca, pistacje.

8. W dietoterapii cukrzycy należy ograniczyć spożywanie tłuszczów nasyconych, które powinny stanowić mniej niż 10% wartości energetycznej diety. Pacjenci powinni unikać takich produktów jak: tłuste mięso, smalec, masło, śmietana, czy tłuste sery. 

- Należy spożywać wielonienasycone kwasy tłuszczowe (PUFA) omega-3, ponieważ wykazują działanie przeciwzapalne i powinny stanowić ok 6-10% wartości energetycznej diety - podpowiada dietetyk. 

Kwasy te znajdują się w produktach takich jak: 

• tłuste ryby (łosoś, makrela, śledź), 
• tran, 
• olej rzepakowy nierafinowany, 
• olej lniany,
• orzechy i nasiona. 

Zaleca się również spożywanie oliwy z oliwek oraz awokado, które zawierają jednonienasycone kwasy tłuszczowe (MUFA), które powinny stanowić do 20% energii z diety. 

9. Ze względu na zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, dietoterapia cukrzycy powinna mieć również charakter kardioprotekcyjny. 

- Należy unikać szkodliwych izomerów trans, które występują przede wszystkim w produktach przetworzonych takich jak: chipsy, daniach typu fast-food, daniach instant, czy żywność zawierająca w swoim składnie tłuszcze utwardzone. Izomery te powodują szybkie odkładanie się blaszki miażdżycowej, podnoszą frakcję LDL, przyczyniają się do podniesienia poziomu trójglicerydów we krwi, spowolniają metabolizm oraz zmniejszają wrażliwość tkanek na insulinę - wylicza nasza ekspertka. 

Z kolei badania dowodzą, że picie 3-5 filiżanek kawy dziennie poprawia wrażliwość tkanek na działanie insuliny, a także zmniejsza ryzyko rozwoju chorób układu krążenia.

10. W dietoterapii pacjenta z zespołem stopy cukrzycowej zaleca się następujące techniki kulinarne: gotowanie, gotowanie na parze, duszenie oraz pieczenie bez obsmażania i bez dodatku tłuszczu, pieczenie w rękawie lub pergaminie. Tłuszcz najlepiej  dodawać na surowo do gotowych posiłków. 

11. Podaż płynów powinna być indywidualnie wyliczona, w zależności od stanu klinicznego pacjenta oraz od jego aktywności fizycznej. Podstawowe źródło nawodnienia powinna stanowić woda o niskiej zawartości sodu. W zależności od indywidualnego zapotrzebowania, dzienna ilość wypijanych płynów powinna wynosić 2-2,5l, z czego 20-30% powinna stanowić woda pochodząca z żywności.

Jak wygląda profilaktyka stopy cukrzycowej?

Profilaktyka chorego z zespołem stopy cukrzycowej, zależy przede wszystkim, od wyrównania poziomu cukru we krwi oraz pielęgnacji stóp. 

- Nieodłącznym elementem prewencji jest odpowiednia dieta (niskowęglowodanowa, śródziemnomorska, Dash, kardioprotekcyjna, przeciwzapalna) - podkreśla nasza ekspertka, Anna Mazany.

Rekomenduje się suplementację kwasami omega-3, koenzymem Q10 (w formie ubichinolu), witaminą D, magnezem, a także przyjmowanie probiotyków (np. szczepu Lactobacillus ATCC 700396) oraz kapsaicyne, która wykazuje działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne. 

- Zaleca się regularną aktywność fizyczną, dostosowaną do możliwości i stanu zdrowia chorego. Istotnym elementem profilaktyki jest ćwiczenie i masowanie stóp, które poprawia ukrwienie i dotlenienie kończyn - dopowiada dietetyk. 

Pacjent powinien znajdować się pod opieką Poradni Stopy Cukrzycowej.