Zaburzenia afektywne dwubiegunowe. Psychiatra: to choroba o wielu maskach

Co to są zaburzenia afektywne dwubiegunowe?

Zaburzenia afektywne dwubiegunowe (określane dawniej jako zaburzenia maniakalno-depresyjne), często kojarzone ze skrótem ChAD - chorobą afektywną dwubiegunową to jak tłumaczy nasza ekspertka:

Grupa nawracających epizodów, w których występują objawy zaburzeń nastroju o przeciwległych, skrajnych biegunach - od depresji do hipomanii czy też manii i epizodów mieszanych. Możliwe jest również współwystępowanie objawów psychotycznych w każdej z faz choroby - tłumaczy nasza ekspertka, Marta Piasecka.

Pomiędzy epizodami występują okresy remisji trwające nawet kilkanaście lat, ale są postaci choroby afektywnej dwubiegunowej z szybką zmianą faz (rapid cycling- liczba epizodów to, co najmniej, cztery w ciągu roku) oraz z bardzo szybką zmianą faz (ultra rapid cycling - epizody nawracają z bardzo dużą częstotliwością, a zmiany nastroju z maniakalnego na depresyjny i odwrotnie, występują w ciągu jednego tygodnia, dnia czy kilku godzin).

W przeszłości zaburzenia afektywne dwubiegunowe nazywano chorobą/psychozą maniakalno- depresyjną, cyklofrenią, reakcją maniakalno - depresyjną, a historia opisów melancholii, która była określeniem depresji, przeplatanej manią sięga czasów starożytnych - przyznaje psychiatra.

Częstość występowania choroby afektywnej dwubiegunowej szacuje się na około 3-5%. Równie często występuje u kobiet i mężczyzn.

Częste nawroty choroby oraz jej konsekwencje zdrowotne potrafią bardzo zakłócać codzienne życie chorych. Okresy depresji powodują wycofywanie z podstawowych rodzajów aktywności, zaniedbywanie obowiązków, rezygnację z własnych celów życiowych, zrywanie relacji z otoczeniem. Pojawiające się przeświadczenia o byciu gorszym, bezużytecznym, poczucie winy, niespełnianie oczekiwań otoczenia mogą prowadzić do podejmowania działań samobójczych - zwraca uwagę nasza specjalistka.

Stany hipomanii i manii mogą prowadzić natomiast do dezorganizacji na płaszczyźnie zawodowej, ekonomicznej i w relacjach interpersonalnych.

W tych okresach na skutek braku krytycyzmu zaciągają kredyty, podważają autorytety, mogą zachowywać agresywnie i nie przestrzegać reguł społecznych. Działają chaotycznie, podejmują niekorzystne, lekkomyślne decyzje, które mogą istotnie wpłynąć na ich życie - dodaje.

Choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD) - jak się objawia i kiedy konieczne jest leczenie?

Zaburzenia afektywne dwubiegunowe. Nie można wskazać jednej przyczyny

Eksperci wskazują szereg przyczyn choroby afektywnej dwubiegunowej. Są to czynniki społeczne, psychologiczne i biologiczne (uwarunkowania genetyczne), zaburzenia neuroprzekaźnictwa, neurohormonalne czy też procesy zapalne. .

Badania kliniczne pokazują, iż CHAD może być dziedziczona, tak więc czynniki genetyczne mają istotną rolę w rodzinnym występowaniu choroby. Nie oznacza to, że u każdej osoby obciążonej genetycznie wystąpi choroba dwubiegunowa, jednak ryzyko jej pojawienia się jest większe - przyznaje nasza specjalistka.

I jak dodaje:

Czynnikiem aktywującym pojawienie się epizodów jest między innymi długotrwały stres, traumatyczne przeżycia takie jak utrata bliskiej osoby, rozpad związku, utrata pracy itd. Nie bez znaczenia prawdopodobnie pozostają również trudne emocjonalnie doznania w dzieciństwie. Teoria biologiczna- monoaminowa natomiast wskazuje na zaburzenia równowagi w neuroprzekażnictwie. Zakłóceniom ulega poziom dopaminy, noradrenaliny, serotoniny w mózgu. Istotny wpływ ma również nadużywanie alkoholu i innych substancji psychoaktywnych

Epizody depresji: typowe i nietypowe objawy

Psychiatra zwraca uwagę, że epizody depresyjne w chorobie afektywnej dwubiegunowej to nie tylko stany obniżenia nastroju czy pesymistycznej oceny teraźniejszości i przyszłości. Występuje również szereg innych objawów:

• zaburzenia koncentracji uwagi i pamięci,
• spowolnienie psychoruchowe,
• brak energii,
• anhedonia (brak odczuwania przyjemności),
• abulia (brak motywacji i chęci do działania),
• zaburzenia apetytu – zarówno jego brak jak i kompulsywne epizody objadania się,
• zaburzony rytm dobowy - trudności z zaśnięciem oraz charakterystyczne wybudzanie się o 4-5.00 rano, czemu może towarzyszyć natłok myśli, zamartwianie się, poczucie winy czy braku wyjścia z określonej sytuacji.

Osoba wycofuje się z dotychczasowych aktywności, porzuca zainteresowania, trudność sprawiają proste czynności jak wstawanie z łóżka czy wykonanie czynności higienicznych.

Temu stanowi może towarzyszyć lęk o charakterze uogólnionym, nieokreślonym, jednak niekiedy paraliżującym i uniemożliwiającym funkcjonowanie.  Spada aktywność, pojawia się negatywizm, wycofanie z kontaktów interpersonalnych, spadek zaangażowania w sprawy bliskich, brak dążeń, motywacji, objawy psychosomatyczne - wylicza Marta Piasecka.

Mniej typowym objawem jest nadmierna senność, która może być tłumaczona mechanizmem obronnym odcięcia od trudnych emocji - „podświadomą ucieczką w sen przed depresją”. 

Również drażliwość, impulsywność a tym samym ryzykowne zachowania, których osoba nie ujawniała wcześniej to mniej charakterystyczne objawy depresyjne, częściej występujące u mężczyzn. Mogą to być: szybka jazda samochodem, przyjmowanie substancji psychoaktywnych, wchodzenie w konflikty.

Bliscy dostrzegają wówczas wyraźną zmianę w funkcjonowaniu tej osoby, jakby „stał się kimś innym”. Nie jest to jednak interpretowane jako epizod depresyjny - przyznaje nasza ekspertka.

Kolejna maska to tzw. uśmiechnięta depresja, kiedy osoba zachowuje zdolność do funkcjonowania zawodowego czy rodzinnego jednak jest to okupione ogromnym cierpieniem, a dostęp do wewnętrznych przeżyć jest ściśle zablokowany.

Epizody manii. Alarmujące zachowania

Epizody maniakalne charakteryzują się podwyższonym, euforycznym nastrojem, nadmiarem energii, wielomównością, podejmowaniem ryzykownych decyzji (zaciąganie kredytów, hazard) i zachowań (nadużywanie substancji psychoaktywnych, przypadkowe kontakty seksuane, hazard).

Alarmującym objawem jest zmniejszone zapotrzebowanie na sen, brak apetytu, znaczne pobudzenie psychoruchowe, co może stanowić poważne zagrożenie zdrowia a nawet życia. Osoby w epizodzie maniakalnym relacjonują poczucie gonitwy myśli, zaburzonej koncentracji uwagi. Pojawia się chęć realizowania spontanicznych aktywności i celów, które w danej chwili mogą wydawać się rewolucyjne. Przy braku poparcia czy możliwości realizacji swoich pomysłów osoby te mogą stać się drażliwe, agresywne, wchodzić w konflikty z uwagi na brak krytycyzmu wobec objawów chorobowych i braku poparcia ze strony innych - wylicza psychiatra.

W skrajnych przypadkach może dochodzić do zupełnej dezorganizacji zachowania, niejasnej komunikacji poprzez używanie niezrozumiałych słów i wątków.

Epizod mieszany. Urojenia i halucynacje

Epizod mieszany charakteryzuje się współwystępowaniem objawów depresyjnych i hipomaniakalnych lub maniakalnych. Obserwujemy tu m.in. niepokój, drażliwość, zmienność nastroju, gonitwę myśli.

Epizody hipomaniakalne charakteryzują się łagodnym podwyższeniem nastroju lub drażliwością a stan ten trwa kilka dni i nie ma dezorganizującego wpływu na funkcjonowanie społeczne jak w epizodzie maniakalnym. Może pozostać niezauważony i odbierany przez otoczenie jako poprawa w funkcjonowaniu i samopoczuciu danej osoby - tłumaczy Marta Piasecka.

W obu epizodach mogą pojawiać się objawy psychotyczne:

• w depresji np. urojenia katastroficzne,  ksobne, nihilistyczne, winy, grzeszności,
• w manii - wielkościowe, przeświadczenia o swojej wszechmocy i wyjątkowości, konieczności spełnienia specjalnych misji. 

Współwystępować mogą doznania omamowe, głównie w postaci halucynacji słuchowych - głosów komentujących, nakazujących.

Zaburzenia afektywne dwubiegunowe. Trudna diagnoza

Jak zauważa psychiatra Marta Piasecka:

Mimo, iż mamy coraz większą świadomość i wiedzę odnośnie zaburzeń psychicznych, ta jednostka chorobowa wciąż budzi niepokój, wydaje się być niezrozumiała i ulega stygmatyzacji. Sprawia trudności we właściwym rozpoznaniu, może sugerować, poprzez różnorodność objawów inne jednostki chorobowe, a diagnostyka różnicowa jest wówczas ogromnym wyzwaniem.

I przyznaje:

Niekiedy do właściwego rozpoznania dochodzi po wielu latach leczenia np. zaburzeń depresyjnych nawracających, ponieważ epizod hipomaniakalny może pozostać niezauważony. Lekooporność w przypadku depresji również powinna być sygnałem do weryfikacji rozpoznania. W różnicowaniu należy wziąć z pewnością zaburzenie osobowości borderline.

Zaburzenia afektywne dwubiegunowe. Długotrwałe leczenie

Zaburzenia afektywne mają charakter nawracający. Jak zauważa nasza ekspertka:

Pacjent z reguły wymaga wieloletniej profilaktycznej farmakoterapii oraz oddziaływań psychoterapeutycznych i psychoedukacji, która pozwoli na samodzielne zidentyfikowanie objawów prodromalnych (wczesnych objawów choroby).

I dodaje:

Oczywiście możliwe jest wyleczenie epizodu natomiast niezwykle rzadko obserwuje się całkowite ustąpienie zaburzeń.

Podstawą leczenia zaburzenia afektywnego dwubiegunowego jest farmakoterapia z zastosowaniem leków stabilizujących nastrój czyli normotymicznych. Są to sole litu, kwas walproinowy, karbamazepina, lamotrygina, a niekiedy atypowe leki przeciwpsychotyczne- aripiprazol, olanzapina, kwetiapina.

Niekiedy uzyskanie remisji nie jest możliwe przy wdrożonej monoterapii i konieczne jest zastosowanie politerapii. W epizodach depresyjnych możliwe jest niekiedy włączenie leków przeciwdepresyjnych. Leczenie zwykle jest długotrwałe - tłumaczy nasza specjalistka.

Przy ciężkim przebiegu choroby i stanach zagrażających życiu bywają wykorzystywane elektrowstrząsy, czasem w sytuacjach zagrażających życiu stosuje się leczenie bez zgody chorego.

Jak mogą pomóc bliscy i rodzina chorego?

Na koniec nasza ekspertka podpowiada co mogą zrobić bliscy i rodzina, aby wesprzeć pacjenta z chorobą afektywną dwubiegunową.

Charakter objawów i ich nawrotowość jest dużym wyzwaniem dla otoczenia i rodziny chorego. Formą pomocy jest poznanie samej istoty choroby, w ramach psychoedukacji. Zauważanie jej ewentualnych symptomów mogących zwiastować nawrót.

Ważne jest udzielanie wsparcia poprzez nieocenianie, motywowanie do systematycznego leczenia, a także niekiedy pomoc w podstawowych czynnościach, jak przypominanie o przyjmowaniu leków, wizytach u lekarza czy proponowaniu wspólnych aktywności. 

Marta Piasecka

Psychiatra. Absolwentka Akademii Medycznej we Wrocławiu, ze specjalizacją z dziedziny psychiatrii. Specjalistka psychiatrii osób dorosłych kliniki Psychomedic we Wrocławiu. Pełniła m.in. rolę zastępcy Ordynatora Oddziału Psychiatrii Sądowej, Ordynatora Oddziału Ogólnopsychiatrycznego, kierownika Oddziału Psychiatrycznego. Przez

wiele lat pracowała również jako lekarz pogotowia ratunkowego. Aktualnie jest zastępcą ordynatora w Oddziale Psychogeriatrycznym w Ośrodku Badawczo-Naukowo- Dydaktycznym w Ścinawie.

Specjalizuje się w diagnostyce i leczeniu autyzmu, ADHD, zaburzeń afektywnych, lękowych, somatyzacyjnych, osobowości, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego i zespołu stresu pourazowego.